Kiedy rodzina może ponieść konsekwencje za zaniedbanie?

Starzejące się społeczeństwo, rosnąca liczba osób w podeszłym wieku oraz coraz częstsze przypadki przemocy domowej i zaniedbań wobec seniorów sprawiają, że temat odpowiedzialności karnej za niewłaściwą opiekę nad osobami starszymi staje się coraz bardziej aktualny. Choć prawo nie nakłada wprost obowiązku opiekowania się bliskimi w wieku podeszłym, to w pewnych sytuacjach brak reakcji, zaniedbanie lub porzucenie seniora może skutkować surowymi konsekwencjami prawnymi – zarówno karnymi, jak i cywilnymi.

Obowiązek moralny a obowiązek prawny

W polskim prawie nie istnieje ogólna ustawa, która wprost nakładałaby obowiązek sprawowania opieki nad rodzicem czy seniorem. Jednak relacje rodzinne i obowiązki wynikające z pokrewieństwa są uregulowane w wielu aktach prawnych – w tym w Kodeksie karnym, Kodeksie cywilnym oraz Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

W szczególności art. 210 Kodeksu karnego przewiduje odpowiedzialność karną za porzucenie osoby nieporadnej życiowo. Przepis ten mówi, że kto porzuca małoletniego poniżej 15. roku życia lub osobę nieporadną ze względu na stan psychiczny lub fizyczny, nad którą ciąży obowiązek opieki, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. Jeśli w wyniku tego porzucenia następuje śmierć osoby, kara może wzrosnąć nawet do 8 lat pozbawienia wolności (art. 210 §2 kk).

Kluczowe jest tutaj pojęcie „osoby nieporadnej życiowo”. Zgodnie z orzecznictwem sądów, odnosi się ono do osób, które ze względu na wiek, stan zdrowia lub niepełnosprawność nie są w stanie samodzielnie zaspokajać podstawowych potrzeb życiowych – takich jak jedzenie, higiena, przyjmowanie leków, poruszanie się czy korzystanie z pomocy lekarskiej. Dotyczy to wielu seniorów, zwłaszcza tych cierpiących na choroby otępienne, Parkinsona czy schorzenia przewlekłe unieruchamiające.

Zaniedbanie jako forma przemocy

Zaniedbanie osoby starszej może być również uznane za formę przemocy domowej – nie tylko fizycznej, ale także psychicznej czy ekonomicznej. Od 2021 roku obowiązuje w Polsce nowelizacja ustawy antyprzemocowej, która umożliwia szybkie izolowanie sprawcy przemocy domowej od ofiary. Oznacza to, że jeżeli członek rodziny (np. syn, córka, wnuk) znęca się nad seniorem lub go zaniedbuje – może zostać objęty nakazem opuszczenia wspólnego mieszkania, a sprawa może mieć dalszy bieg karny.

Znęcanie się nad osobą starszą (także przez zaniedbanie) jest przestępstwem z art. 207 Kodeksu karnego, zagrożonym karą do 8 lat więzienia, a w przypadku skutków śmiertelnych – nawet do 12 lat.

Brak opieki = narażenie życia i zdrowia

W skrajnych przypadkach zaniedbanie może zostać zakwalifikowane jako narażenie na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 160 kk), zwłaszcza gdy senior nie ma zapewnionych podstawowych warunków bytowych, leków lub odpowiedniej opieki medycznej. Tego rodzaju zaniedbanie również podlega karze do 5 lat pozbawienia wolności, a w przypadku sprawcy, na którym ciąży obowiązek opieki – sąd może orzec karę surowszą.

Nie każdy członek rodziny ponosi jednak odpowiedzialność. Kluczowe znaczenie ma, czy na danej osobie spoczywa realny obowiązek opieki – czy mieszka z seniorem, czy pobiera zasiłek opiekuńczy, czy podpisała stosowną umowę (np. o dożywocie), czy została wskazana jako opiekun w decyzji administracyjnej lub sądowej. Odpowiedzialność karna dotyczy zatem nie tyle samego pokrewieństwa, ile sytuacji, w której osoba faktycznie lub prawnie zobowiązana do opieki dopuszcza się zaniedbań.

Kiedy senior może sam dochodzić swoich praw?

Osoby starsze, które czują się zaniedbane lub krzywdzone, mogą skorzystać z różnych form pomocy: zgłoszenia do ośrodka pomocy społecznej, złożenia zawiadomienia na policję lub do prokuratury, wystąpienia do sądu rodzinnego (w przypadku opieki formalnej) lub cywilnego (np. o eksmisję osoby agresywnej z mieszkania). Pomoc można uzyskać również poprzez lokalne instytucje wsparcia, fundacje oraz infolinię dla ofiar przemocy domowej.

Choć prawo nie wymaga od każdego dorosłego dziecka codziennego zajmowania się starymi rodzicami, to w sytuacjach, gdy osoba zobowiązana prawnie lub faktycznie dopuszcza się zaniedbania, porzucenia lub przemocy, możliwe jest pociągnięcie jej do odpowiedzialności karnej. Opieka nad seniorem nie sprowadza się do gestów dobrej woli – to także sfera, w której obowiązują przepisy prawa. Warto znać swoje prawa, ale też obowiązki wobec najstarszych członków rodziny – nie tylko z poczucia moralnej odpowiedzialności, lecz także ze świadomości konsekwencji prawnych.

Redakcja info-Kętrzyn24.pl przypomina: starość nie jest wyborem. To czas, w którym wsparcie bliskich powinno być czymś naturalnym. Ale gdy tego wsparcia brakuje, prawo daje narzędzia, by chronić osoby słabsze i zależne – także w ich własnym domu.