Otyłość najczęstszą chorobą metaboliczną XXI wieku

W dzisiejszych czasach otyłość jest najczęściej występującą chorobą metaboliczną, która spowodowana jest zaburzeniami w odżywianiu. W 2016 roku zbadano, że 39 % mężczyzn oraz 40% kobiet na świecie ma nadmierną masę ciała. Szacuje się, że w 2019 roku aż 38,3 mln dzieci poniżej 5 roku życia zmagało się z otyłością. W 2016 roku 18% dziewcząt oraz 19% chłopców miało nadwagę i otyłość. Dla porównania, w 1975 roku tylko 1% dzieci i młodzieży w wieku 5-19 lat miało otyłość [1].

Jak to wygląda w Polsce?

W 2015 roku zbadano, że duży odsetek osób w wieku 20-74 lat ma nadwagę lub otyłość. Wśród mężczyzn aż 40,4% ma nadwagę, a 20,6% ma otyłość. Aż 27,9% Polek ma nadwagę, a otyłość 20,2%. Wynika z tego, że 48,1% kobiet i aż 61% mężczyzn w Polsce ma nieprawidłowa masę ciała [3].

W problemie nadwagi i otyłości nie chodzi o defekt estetyczny czy opinię innych osób na nasz temat, a o wiele chorób, które powodują i z którymi współistnieją [1,2].

Spis treści

1. Definicja otyłości
2. Przyczyny otyłości
3. Następstwa otyłości
4. Co da zmniejszenie masy ciała u osoby z otyłością?
5. Główne zasady diety w walce z otyłością

Definicja otyłości

Otyłość jest chorobą przewlekłą. Charakteryzuje się nadmiernym gromadzeniem tkanki tłuszczowej. Spowodowana jest dodatnim bilansem energetycznym – czyli przewagą energii pobieranej nad energią wydatkowaną. Prościej mówiąc, jej powodem jest spożywanie większej ilości kalorii niż nasz organizm jest w stanie zużyć do życia oraz codziennych aktywności.

Otyłość stwierdzamy przy pomocy wskaźnika masy ciała BMI (Body Mass Index). Wskaźnik BMI obliczamy dzieląc masę ciała [kg] przez kwadrat naszego wzrostu [m²].

U osób powyżej 18 roku życia nadwagę stwierdzamy przy BMI 25-29,9, natomiast otyłość od BMI 30 i więcej. Podane wartości służące do diagnozy otyłości nie dotyczą dzieci (tu korzystamy z siatek centylowych), osób starszych oraz sportowców, u których zbyt wysokie BMI wynika z dużej ilości tkanki mięśniowej.

Otyłość brzuszną stwierdza się przy obwodzie pasa/talii powyżej 80 cm i więcej u kobiet nieciężarnych oraz 94 cm i więcej u mężczyzn.

Nowa metoda pomiaru jaką jest bioelektroimpedancja, umożliwia dokładne zmierzenie odsetka tkanki tłuszczowej w organizmie człowieka. Mierząc zawartość tkanki tłuszczowej tą metodą za otyłość uznaje się ponad 35% tkanki tłuszczowej u kobiet i powyżej 25% tkanki tłuszczowej u mężczyzn.

Kolejną metodą pomiaru tkanki tłuszczowej w organizmie jest tomografia komputerowa, która uznawana jest za najlepszą metodę pomiaru tkanki tłuszczowej trzewnej (czyli zgromadzonej wokół narządów wewnętrznych). Według tej metody pole powierzchni tkanki tłuszczowej powyżej 100 cm² odpowiada otyłości trzewnej (inaczej centralnej, wisceralnej, androidalnej lub typu jabłko).

Do redukcji masy ciała należy dążyć u osób z BMI powyżej 27 z występującymi następstwami nadwagi (zaburzenia lipidowe/węglowodanowe, nadciśnienie, kamica żółciowa, dna moczanowa, cukrzyca typu 2 w wywiadzie rodzinnym, przerost lewej komory serca) [1,3,6].

Przyczyny otyłości

Przyczyny otyłości związane są z: pobieraniem zbyt dużej ilości pożywienia, zachowaniem, czynnikami genetycznymi oraz psychologicznymi. Otyłość może być związana z rzadkimi zespołami genetycznymi, takimi jak: zespół Turnera, zespół Bardeta-Biedla, zespół Pradera-Williego, choroba Dercuma oraz choroba von Gierkiego [2].

Wzrost liczy osób z nadwagą i otyłością ma związek przede wszystkim ze zwiększonym spożyciem wysokokalorycznej żywności bogatej w tłuszcz oraz cukry proste. W ciągu ostatnich lat nastąpił także spadek codziennej aktywności fizycznej w związku z coraz bardziej powszechnym siedzącym trybem pracy, zmieniającymi się środkami transportu i rozwojem miast [1].

Przyczyny behawioralne

Często związane ze wzrostem masy ciała są zaburzenia emocjonalne, a głównie: obniżenie samooceny i brak akceptacji siebie, które wiążą się z utrudnieniem dbania o siebie oraz brakiem umiejętności wyboru właściwych produktów oraz ich ilości.

Przyczyną nadmiernych kilogramów może być nieumiejętność zaspokajania potrzeb psychicznych (np. potrzeby akceptacji, potrzeby bliskości), która prowadzi do nieświadomego kompensowania sobie tych braków w formie nadmiernego spożywania pokarmu. Ma to związek z obniżeniem nastroju, a także z depresją.

Występuje wiele zaburzeń odżywania, które prowadzą do nadwagi i otyłości. Zaliczamy do nich: nocne objadanie się, kompulsywne objadanie się, żarłoczność psychiczną, zaburzenia związane z przeczyszczaniem się, zespół napadowego objadania się oraz anarchię jedzeniową.

Otyłości spowodowanej zaburzeniami emocjonalnymi należy przeciwdziałać we współpracy psychologa/psychiatry oraz dietetyka [1,2,3].

Czynniki środowiskowe

Na sposób odżywiania mają wpływ także czynniki środowiskowe. Możemy do nich zaliczyć: zmniejszenie aktywności fizycznej poprzez większą dostępność i rozwój motoryzacji (chętniej przemieszczamy się samochodem lub tramwajem niż pieszo). Utożsamianie odpoczynku z leżeniem przed telewizorem lub aktywnościami niewymagającymi wysiłku. Nieodpowiednie nawyki żywieniowe i wysoka dostępność żywności wysokokalorycznej (dania typu fast food, słodycze, duże ilości słodkich napojów) bezpośrednio wpływają na problemy z utrzymaniem odpowiedniej masy ciała. Stres wiąże się z rozładowywaniem go przez nadmierne jedzenie. W sytuacji, kiedy mamy nadwagę lub otyłość spowodowaną innymi problemami niż nadmierne spożywanie pokarmu, obwiniamy się o to. Powoduje to, że izolujemy się społecznie, co prowadzi do ucieczki w jedzenie i tworzy błędne koło. A codzienny pośpiech sprawia, że nie zauważamy nieprawidłowości w naszym żywieniu, bo zwyczajnie nie mamy czasu się tym przejmować.

Do rozwoju otyłości przyczyniają się też leki, które powodują zwiększenie przyjmowania pokarmów. Do takich leków możemy zaliczyć: leki przeciwdepresyjne, insulinę, pochodne sulfenylomocznika, glikokortykosteroidy oraz β-blokery. Nie znaczy to, że nie powinniśmy ich przyjmować. W tym przypadku powinniśmy bardziej kontrolować ilość spożywanych pokarmów.

Otyłość może być związana także z problemami hormonalnymi. Zmniejszenie wydatku energetycznego (czyli sytuacja, w której potrzebujemy mniejszej ilości kilo kalorii niż normalnie) występuje przy niedoczynności tarczycy i nadczynności przysadki. Zbyt duże spożycie pokarmów może powodować również nadmiar glikokortykosteroidów w zespole Cushinga [3].

Przyczyn otyłości doszukuje się także w genach. Badania genetyczne na bliźniętach jednojajowych wskazały na istnienie predyspozycji genetycznej do otyłości. Dotąd zidentyfikowano 12 miejsc w genach, które mogłyby odpowiadać za skłonność do gromadzenia tkanki tłuszczowej. Nadal są prowadzone badania w tym zakresie [4].

Następstwa otyłości

Otyłość wiąże się z występowaniem wielu chorób. Powoduje nadciśnienie tętnicze, cukrzycę typu 2, zaburzenia lipidowe, kamicę pęcherzyka żółciowego, choroby układu krążenia, niektóre nowotwory, chorobę zwyrodnieniową stawów oraz niealkoholową stłuszczeniową chorobę wątroby. Ryzyko wystąpienia tych chorób wzrasta wraz ze wzrostem masy ciała [2].

Poza powodowaniem powyższych chorób otyłość wiąże się z pogorszeniem jakości życia oraz skróceniem czasu życia. Wykazano, że 1 na 13 zgonów w Europie jest związany z nadmierną masą ciała. Dodatkowo istnieje bardzo duże ryzyko wystąpienia schorzeń układu mięśniowo-szkieletowego. Zwłaszcza choroby zwyrodnieniowej stawów, która w znacznym stopniu ogranicza codzienne życie i aktywności [3].

Na każde 5 jednostek wzrostu BMI powyżej 25 ogólna śmiertelność wzrasta o 29%, śmiertelność z przyczyn sercowo-naczyniowych o 41%, a ryzyko zgonu związane z cukrzycą o 210% [4].

BMI powyżej 30 jest głównym czynnikiem ryzyka nowotworów endomentrium, piersi, prostaty, pęcherzyka żółciowego, nerek i okrężnicy.

W 2012 roku główną przyczyną zgonów były choroby układu krążenia (głównie choroby serca i udar). Trzeba tu zaznaczyć, że zbyt wysokie BMI jest głównym czynnikiem ryzyka tych chorób [1].

Obserwujemy wzrost kosztów opieki zdrowotnej o 36% oraz kosztów leków o 77% przypadających na osobę cierpiącą na otyłość w porównaniu z osobą o prawidłowej masie ciała. Koszty te obciążają zarówno opiekę zdrowotną, jak również prywatne zasoby osób, które zmagają się z otyłością [4].

Otyłość u dzieci ma związek ze zmniejszeniem ich samodzielności, częstszego unikania zajęć w szkole ze względu na brak akceptacji wśród rówieśników [4,8].

Co da zmniejszenie masy ciała u osoby z otyłością?

– zmniejszy poziom glukozy i insuliny na czczo, a co za tym idzie zmniejszy ryzyko insulinooporności i cukrzycy typu 2

– pomoże w ustąpieniu zaburzeń oddychania

– polepszy tolerancję na wysiłek fizyczny oraz ból stawów związany z wysiłkiem

– zmniejsza problem dyslipidemii (czyli problemów ze zbyt wysokim cholesterolem)

– ograniczy skłonności do powstawania zatorów i zakrzepów

– większą odporność na infekcję oraz lepsze gojenie się ran

– normalizację cyklu miesiączkowego oraz w wielu przypadkach możliwość zajścia w ciążę [1,3].

Główne zasady diety w walce z otyłością

1. Dorośli powinni uprawiać przynajmniej 150 minut aktywności fizycznej tygodniowo. Natomiast dzieciom zaleca się 60 minut ruchu dziennie. Może być to aktywność typu spacer, jazda rowerem, pływanie czy inna dowolna aktywność fizyczna.

2. Ogranicz spożycie energii ogółem. Kaloryczność diety powinna być dostosowana do stanu zdrowia oraz potrzeb organizmu. Aby chudnąć 0,5-1,0 kg/tydzień należy stworzyć deficyt kaloryczny na poziomie 500-1000 kcal/dziennie. Należy to jednak zrobić z głową i najlepiej zgłosić się do specjalisty.

3. Ogranicz energię pochodzącą z tłuszczów. Zawartość tłuszczu w diecie powinna dostarczać 20-35% energii ogółem. Źródłem tłuszczu w diecie powinny być: oliwa z oliwek, orzechy, pestki i awokado. Wybieraj chude wędliny i mięsa. Przynajmniej 2 razy w tygodniu zamiast mięsa na obiad, zjedz rybę.

4. Zmniejsz spożycie cukru. Dzienne spożycie cukrów prostych nie powinno przekraczać 10% energii ogółem. Cukier i słodycze najlepiej zastąpić niskokalorycznymi odpowiednikami (stewia, ksylitol, erytrytol) oraz owocami.

5. Unikaj żywności o dużej gęstości energetycznej, czyli takiej, która w małej ilości ma bardzo dużo energii (kcal)..

6. Twórz posiłki o większej objętości a mniejszej kaloryczności, aby żołądek został zapełniony, a zjedzone pożywienie zawierało mało kalorii. Spożywaj posiłki o regularnych porach (4-5 posiłków dziennie, co 3-4 godziny). Unikaj podjadania między posiłkami.

7. Nie zapominaj o śniadaniu – pomoże to zbudować nawyk jedzenia regularnego oraz zmniejszy chęć na podjadanie w ciągu dnia.

8. Spożywaj ponad 25 g błonnika pokarmowego dziennie. Błonnik pokarmowy znajdziesz w chlebie pełnoziarnistym, płatkach owsianych, kaszach, makaronie pełnoziarnistym, owocach i warzywach. Zaleca się spożywanie przynajmniej 400 g warzyw i owoców dziennie. Komponuj posiłki tak, aby połowę talerza zajmowały warzywa.

9. Pij przynajmniej 1,5 litra płynów dziennie.

10. Posiłki spożywaj w spokojnej atmosferze, która pozwala na dokładne przeżuwanie kęsów, gdyż odczucie sytości pojawia się dopiero po pewnym czasie od zakończenia jedzenia [9].

Bibliografia:

1. Raport WHO w sprawie nadwagi i otyłości; kwiecień 2020
2. Dietetyka kliniczna pod redakcją naukową prof. dr hab.n.med. Mariana Grzymisławskiego; 2019
3. S. Y. Kim: The Definition of Obesity. Korean J Fam Med.; 2016
4. C. M. Apovian: Obesity: Definition, Comorbidities, Causes, and Burden. AJMC; 2016
5. U. Stepaniak, A. Micek, A. Waśkiewicz, W. Bielecki, W. Drygas, M. Janion, K. Kozakiewicz, A. Niklas, A. Puch-Walczak, A. Pająk: Prevalence of general and abdominal obesity and overweight among adults in Poland. Results of the WOBASZ II study (2013-2014) and comparison with the WOBASZ study (2003-2005). Pol Arch Med Wewn.; 2016
6. K. K. Panuganti, M. Nguyen, R. K. Kshirsagar; Obesity. Review; 2020
7. Padwal RS, Pajewski NM, Allison DB, Sharma AM. Using the Edmonton obesity staging system to predict mortality in a popu-lation-representative cohort of people with overweight and obesity. CMAJ. 2011
8. Sturm R. The effects of obesity, smoking, and drinking on medical problems and costs. Health Aff (Millwood). 2002
9. Zalecenia IŻŻ; 2020