NASZA MAŁA OJCZYZNA: Historia Żydów z Kętrzyna
zdjęcie Nowej Synagogi
W nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku na terenie III Rzeszy Niemieckiej miało miejsce preludium terroru, jaki miał zgotować hitlerowski reżim wobec ludności pochodzenia żydowskiego. Pogrom Żydów w nazistowskich Niemczech nazwany został „Nocą Kryształową”, a od tamtych wydarzeń minęło ponad 80 lat.
Wydarzenia tego terroru również dotknęły społeczność Kętrzyna, a raczej ówczesnego Rastenburga. W trakcie trwającego pogromu spalono Nową Synagogę, która znajdowała się na rogu obecnych ulic Ignacego Daszyńskiego oraz Powstańców Warszawy. Obecnie po synagodze nie ma śladu, a teraz są tam sklepy, a nad nimi mieszkania. Miejsce te upamiętnia tablica przypominająca, że w tym miejscu znajdowało się miejsce kultu wyznawców Mojżeszowych.
Nowa Synagoga to jedyne miejsce, które zapisało się w historię żydowskiej społeczności ówczesnego Kętrzyna. Po dziś dzień na ul. Zjazdowej znajduje się zaniedbana Stara Synagoga, na której wisi tabliczka z dopiskiem „Dom Modlitwy”. Społeczność żydowska Rastenburga była bardzo aktywna i zamożna, a także należała do największych żydowskich społeczności na terenie ówczesnych Prus Wschodnich. Poniższym artykułem spróbuję, choć trochę przybliżyć krótką historię żydowskiej diaspory na terenie ówczesnego Rastenburga.
Pierwszymi żydowskimi obywatelami miasta zostali kupcy Israel Kiewe, Meyer Nathan Krohn, Nathan Jontoff Loewenstein i Zacharias Salamon Klein, których wpisano do ksiąg miejskich w 1813 roku. Gminę ustanowiono w 1816 r. Cztery lata później jej przełożonymi byli wymienieni już Krohn, Loewenstein oraz Caspar Schlomann.
Jak wcześniej wspomniałem kętrzyńscy żydzi byli bardzo aktywni i zamożni, co przyczyniło się do sfinansowania i budowy dwóch synagog w 1853r. i 1916r. Żydzi z Rastenburga byli kupcami i handlarzami. Jak podaje historyk, znawca historii Mazur Jerzy M. Łapo tutejsi Żydzi zajmowali się handlem tekstyliami (Jaruslawski, Michalowski, Katzki, Simon, Blumenthal, Baginski), porcelaną (Powisteitzki), artykułami spożywczymi i trafiką (Isacsohn) oraz innymi wyrobami, często bardzo luksusowymi.
W latach 20. XX w. przy ówczesnej ul. Królewieckiej 10 (dzisiaj ul. Sikorskiego 11) dom handlowy firmy „Bleyle” prowadził Paul Solty, który przejął interes od Carla Jacoby’ego. Ten z kolei od 1911 r. handlował tutaj tekstyliami. P. Solty zachwalał swoje towary hasłem: „Ubiór, w którym czujesz się dobrze” (niem. Die Kleidung, in der man sich wohlfühlt). Kętrzyńscy Żydzi prowadzili także zakłady rzemieślnicze i fabryczki. Do Adolfa Loewe’go należała manufaktura, a do rodziny Beerów – wytwórnie octu, wody mineralnej oraz likierów i wódek. Leo Michalowski i M. Jaruslawski byli miejskimi radnymi, Louis Kaminski i Adamkiewicz – lekarzami, Franz Kaminski – chirurgiem.
W 1861 r. w Kętrzynie urodził się Julius Aronius, znany historyk i filolog niemiecki, który studiował na uniwersytecie w Berlinie i doktoryzował się na Albertynie w Królewcu. Pracując w berlińskim gimnazjum realnym stworzył monumentalne dzieło o dziejach niemieckich Żydów w średniowieczu.
Patriotycznie nastawieni żydowscy obywatele Kętrzyna walczyli na wielu frontach I wojny światowej. Polegli: Selmar Davidsohn (1893–1915), Leo Isacsohn (1872–1916), Oskar Klein (1878–1917).
Pomimo wspólnie przelanej krwi w czasie I wojny światowej Niemcy upatrywali w działalności Żydów przyczyny powojennego kryzysu, który wynikał z zawieruchy pomiędzy walką o wpływy prawicy i lewicy w nowo powstałej Republice Weimarskiej. Pomimo szerokiego problemu polityczno-gospodarczego, jaki pojawił się w powojennych Niemczech to ludność wskazała kozła ofiarnego, a byli nimi Żydzi.
Doszukiwanie się winy w Żydach za wszechobecny kryzys nie ominęło Rastenburga. 25 maja 1919 roku w mieście doszło do antysemickich zamieszek, wywołanych po wiecu socjaldemokratów. Splądrowano i zdewastowano sklepy zamożnych kupców Erdtmanna, Katzkiego, Michalowskiego i Jacoby’ego. Później prym w urządzaniu antyżydowskich działań wiedli narodowi socjaliści.
Jak podaje dr. Hab. Izabela Lewandowska wedle danych z 1932 r. gmina żydowska w Kętrzynie należała do największych w Prusach Wschodnich. Mieszkało w niej 106 Żydów, stanowiąc 0,8% ludności miasta. Gmina obejmowała też miejscowości Ryn (Rhein) – 9 Żydów, Barciany (Barten) – 4 Żydów, Srokowo (Drengfurt) – 4 Żydów, Korsze (Korschen), Łankiejmy (Langheim), Wilkowo (Wilkendorf). Na czele stał zarząd w składzie: Leo Rynarzewski, S. Bieber, Davidsohn. Przy nim funkcjonowały komisje: szkolna (na czele Davidsohn) oraz cmentarna (na czele Alfred Lewin). Funkcje nauczyciela i kantora sprawował Hecht. Budżet gminy wynosił 10 000 RM (1930). Do jej majątku należała synagoga przy Moltke-Wilhelmstraße, cmentarz i rzeźnia rytualna. Nauczanie religii obejmowało 32 dzieci. Istniała też biblioteka gminna.
Apogeum nastrojów antysemickich jak wspomniałem wcześniej nastąpiło podczas „Nocy Kryształowej”, z 9 na 10 listopada 1938 r., kiedy to spalono Nową Synagogę oraz zniszczono wiele sklepów. Rozpoczęły się niemal paniczne wyjazdy Żydów za granicę oraz do dużych miast Rzeszy. 28 grudnia 1939 r. miasto opuścili ostatni schorowani, w podeszłym wieku obywatele żydowscy.
Znamy również losy niektórych Żydów z Rastenburga. Rosa Altmann z domu Kaminsky urodzona w 1875 roku w Kętrzynie uciekła do Holandii. Niestety tam nie zaznała spokoju i została deportowana, a w 1943 roku zginęła w obozie zagłady Auschwitz. Martinowi Katzowi, urodzony w 1889 r. w Kętrzynie, udało się wyemigrować do Szanghaju, zmarł tam jednak w 1942 roku. W czasie Zagłady zamordowano około 50 osób związanych poprzez urodzenie bądź zamieszkanie z Kętrzynem. Najwięcej spośród nich deportowano z Berlina i zamordowano w obozie w Auschwitz. Tutejsi Żydzi trafiali i ginęli także w obozach w Sobiborze, Chełmnie, Dachau i Bełżcu, gettach w Theresienstadt, Rydze, Kownie, Mińsku i Łodzi, obozie internowania w Gurs oraz w Raasiku (Estonia).
